13 marzec 2025
Uprawa roślin
Rzepak ozimy to jedna z najtrudniejszych, a zarazem najważniejszych roślin uprawnych w Polsce. Problemy plantatorów wynikają z długiego okresu od zasiewu do zbiorów, który często trwa nawet do 12 miesięcy. W tym czasie rośliny są narażone na różnorodne zagrożenia związane z pogodą - od przymrozków, przez nawalne deszcze, aż po długotrwałe susze. Długi czas spędzony na polu sprawia, że rzepak jest również podatny na wiele chorób, które mogą znacznie obniżyć plony i jakość zbiorów. Dlatego tak ważny jest nie tylko odpowiedni dobór odmian o ulepszonej genetyce, zwiększających tolerancję na najczęściej występujące choroby.
W ochronie upraw rzepaku coraz częściej stosuje się technologie opierające się na kompleksowym podejściu, łączącym metody hodowlane, agrotechniczne, biotechnologiczne i chemiczne. Wszystko po to, aby skutecznie ograniczyć występowanie infekcji i zminimalizować ich negatywny wpływ na uprawy. Zanim jednak przejdziemy do omawiania poszczególnych technik, warto zapoznać się z krótką charakterystyką chorób, z którymi muszą zmierzyć się plantatorzy rzepaku.
Najczęściej występujące choroby rzepaku
Sucha zgnilizna kapustnych (Leptosphaeria maculans)
Choroba objawia się plamami na liściach i łodygach, które prowadzą do ich obumierania. Porażenie na łodydze może doprowadzić do zahamowania przewodzenia składników pokarmowych i zamierania roślin. Infekcja często przenosi się na nasiona, co zwiększa ryzyko jej rozprzestrzeniania się w kolejnych sezonach. Może powodować znaczne straty w plonach, szczególnie w wilgotnych i ciepłych warunkach pogodowych. Zaleca się stosowanie odmian odpornych na tę chorobę oraz rotację upraw, aby zapobiec jej nasileniu.
Sucha zgnilizna kapustnych (fot. R. Kowalski)
Zgnilizna twardzikowa (Sclerotinia sclerotiorum)
Choroba rozwija się intensywnie w warunkach podwyższonej wilgotności powietrza i gleby. Sklerocja, czyli przetrwalniki grzyba, mogą pozostawać w glebie przez wiele lat, co znacznie utrudnia jej zwalczanie. Objawy obejmują białe, watowate naloty na łodygach i korzeniach, które prowadzą do gnicia tkanek. Pojawia się najczęściej w okreśie kwitnienia rzepaku. Kluczowe jest stosowanie zabiegów agrotechnicznych, takich jak unikanie nadmiernej wilgotności gleby oraz aplikacja odpowiednich fungicydów.
Zgnilizna twardzikowa (fot. J. Żurek)
Kiła kapusty (Plasmodiophora brassicae)
Jest jedną z najbardziej groźnych chorób rzepaku, której patogen może przetrwać w glebie przez wiele lat. Powoduje deformację korzeni, co prowadzi do zahamowania wzrostu roślin i znacznych strat w plonach. Charakterystyczne objawy to narośla na korzeniach, które utrudniają pobieranie wody i składników odżywczych, co w efekcie prowadzi do więdnięcia i obumierania roślin. Ważne jest zarządzanie glebą poprzez kontrolowanie jej odczynu oraz unikanie uprawy roślin kapustowatych na zainfekowanych polach.
Kiła kapusty (fot. R. Kowalski)
Czerń krzyżowych (Alternaria spp.)
Objawia się ciemnymi plamami na liściach, łodygach i strąkach, co prowadzi do obumierania tkanek i spadku jakości nasion. Grzyby z rodzaju Alternaria są aktywne w wilgotnych i ciepłych warunkach. Choroba ta może również powodować przedwczesne osypywanie się nasion, co prowadzi do strat plonów. Zapobieganie czerni krzyżowych obejmuje stosowanie odpornych odmian oraz odpowiednie zarządzanie glebą i nawożeniem.
Czerń krzyżowych (fot. J. Żurek)
Zgorzel siewek
Dotyka młode rośliny rzepaku, prowadząc do ich zamierania na etapie wschodów. Wywołują ją patogeny glebowe, takie jak Pythium spp., Rhizoctonia solani oraz Fusarium spp. Objawy to zahamowanie wzrostu, brunatnienie i obumieranie korzeni oraz szyjki korzeniowej. Profilaktyka obejmuje stosowanie zapraw nasiennych oraz właściwe przygotowanie gleby przed siewem.
Szara pleśń (Botrytis cinerea)
Jest wywoływana przez grzyb Botrytis cinerea, który atakuje głównie rośliny osłabione lub uszkodzone. Objawy to szare, watowate naloty na liściach, łodygach i strąkach, prowadzące do gnicia tkanek. Choroba ta jest szczególnie groźna w warunkach podwyższonej wilgotności. Aby ograniczyć ryzyko jej wystąpienia, należy unikać nadmiernego zagęszczenia roślin oraz stosować fungicydy w razie potrzeby.
Mączniak rzekomy (Peronospora brassicae)
Wywoływany przez grzyby z rodzaju Peronospora, które atakują liście, prowadząc do powstawania żółtych plam i nalotów na spodniej stronie liści. Choroba ta może prowadzić do znacznego osłabienia roślin i spadku plonów. Profilaktyka obejmuje stosowanie odpornych odmian oraz odpowiednie zarządzanie wilgotnością upraw.
Mączniak rzekomy (fot. R. Kowalski)
Mączniak prawdziwy (Erysiphe cruciferarum)
Objawia się białym, mączystym nalotem na liściach i łodygach, prowadząc do zahamowania fotosyntezy i osłabienia roślin, co obniża plony. Zwalczanie mączniaka prawdziwego polega na stosowaniu odpornych odmian oraz fungicydów.
Cylindrosporioza (Cylindrosporium concentricum)
Znana również jako plamistość cylindrosporiozowa, objawia się okrągłymi, brunatnymi plamami na liściach. Może prowadzić do przedwczesnego opadania liści, osłabiając rośliny i obniżając plony. Profilaktyka obejmuje stosowanie fungicydów oraz unikanie nadmiernego zagęszczenia roślin.
Werticilioza (Verticillium dahliae)
Wywoływana przez grzyb Verticillium dahliae, atakuje system korzeniowy roślin, prowadząc do ich więdnięcia i zamierania. Choroba ta jest groźna, ponieważ patogen może przetrwać w glebie przez wiele lat. Profilaktyka obejmuje stosowanie odpornych odmian oraz unikanie uprawy rzepaku na polach z historią występowania tej choroby.
Ochrona rzepaku a rezygnacja z fungicydów
Opisane problemy wskazują, że całkowita rezygnacja z ochrony fungicydowej w uprawie rzepaku nie jest możliwa. Rzepak należy do najbardziej chemizowanych roślin, a brak fungicydów w pełni chroniących przed chorobami wirusowymi stanowi niemałe wyzwanie. Niemniej jednak, równoczesne ograniczenie stosowania pestycydów i poszukiwanie dodatkowych rozwiązań może poprawić skuteczność ochrony. Problem pojawia się głównie w glebie, gdzie kiła kapusty, szara pleśń, zgnilizna twardzikowa i zgorzel siewek mają swoje źródło infekcji. Nieprawidłowe zarządzanie resztkami pożniwnymi prowadzi do występowania chorób takich jak czerń krzyżowych, cylindrosporioza, mączniak rzekomy, sucha zgnilizna kapustnych, werticilioza, a także szarej pleśni. Dlatego kluczowe jest właściwe przygotowanie pola przed wysiewem nawet najbardziej odpornej odmiany rzepaku.
Prawidłowe zarządzanie resztkami pożniwnymi
Resztki pożniwne, czyli pozostałości po zbiorach poprzednich upraw, mogą znacząco wpływać na zdrowotność roślin rzepaku. Niewłaściwie zarządzane resztki mogą stanowić źródło infekcji wielu wspomnianych już chorób. Patogeny pozostałe w resztkach mogą infekować młode rośliny rzepaku, prowadząc do spadku ilości i jakości plonu, co obniża opłacalność całej uprawy.
Aby zminimalizować ryzyko chorób, należy stosować odpowiednie praktyki postępowania z resztkami pożniwnymi. Ważne jest ich dokładne rozdrobnienie i równomierne rozłożenie na polu, co przyspiesza ich rozkład i zmniejsza ryzyko rozwoju patogenów. Ponadto, przyorywanie resztek oraz unikanie monokultury rzepaku może znacząco ograniczyć występowanie chorób. Wspomniane zabiegi są dużo bardziej skuteczne przy równoczesnym zastosowaniu preparatów mikrobiologicznych, które przyspieszają rozkład i mineralizację resztek, jednocześnie detoksykując i regenerując glebę. Z ekonomicznego punktu widzenia opłaca się stosować produkty, które łączą w sobie wszystkie funkcje. Przykładem takiego nawozu mikrobiologicznego jest TERRA biofix firmy Agriport. Dla utrzymania zdrowotności upraw rzepaku kluczowe jest regularne monitorowanie stanu gleby i resztek pożniwnych, przy równoczesnym zadbaniu o zwiększenie aktywności mikrobiologicznej gleby, w szczególności o mikroorganizmy o działaniu antagonistycznym, powodującym zmniejszenie liczby patogenów.
Kompleksowe podejście do zwalczania chorób rzepaku
Najlepsze efekty w zakresie ochrony rzepaku przynosi połączenie kilku metod. Oznacza to konieczność zaplanowania całej technologii uprawy, począwszy od wybrania odpowiednich nasion i dostosowania wymaganych zabiegów.
Techniki hodowlane
Wprowadzenie odmian rzepaku odpornych na choroby to skuteczna metoda ochrony. Powszechnie dostępne są odmiany odporne na suchą zgniliznę kapustnych, zgniliznę twardzikową oraz czerń krzyżowych. Odporność ta nie jest trwała i może osłabiać się pod silną presją patogenów. Dlatego warto korzystać z nowych rozwiązań oferowanych np. przez firmę Pioneer. Odmiana PX131 posiada podwyższoną tolerancją na suchą zgniliznę kapustnych. Odmiana PX141 ma wysoką tolerancję na zgniliznę twardzikową, a nowa odmiana PX144 łączy wymienione cechy. Odmiana PT303 ceniona jest przez plantatorów dzięki m.in. najwyższej tolerancji na zgniliznę twardzikową. Nowość w ofercie, odmiana PT312 charakteryzuje się wysoką tolerancją na wirusa żółtaczki rzepy i zgniliznę twardzikową.
Techniki agrotechniczne
Podstawą zapobiegania chorobom rzepaku są odpowiednie praktyki agrotechniczne na plantacji. Zaliczają się do nich rotacja upraw, unikanie nadmiernego zagęszczenia roślin oraz właściwe przygotowanie gleby, co pomaga ograniczyć rozwój patogenów. Monitorowanie stanu zdrowotnego upraw i wczesne wykrywanie objawów chorób jest kluczowe dla skutecznej ochrony.
Techniki biotechnologiczne
Stosowanie antagonistycznych mikroorganizmów, takich jak grzyby z rodzaju Trichoderma, może skutecznie ograniczać rozwój patogenów. Wprowadzenie takich mikroorganizmów do gleby przyczynia się do poprawy zdrowotności upraw i zmniejszenia potrzeby stosowania środków chemicznych. Przykładem jest już wspomniany preparat TERRA biofix. Biologiczną ochronę oferuje także hiperpreparat KILLFix SAR, który przygotowuje rośliny na potencjalny atak patogenów. Zastosowana w nim technologia ILSAR powoduje ograniczenie występowania chorób grzybowych, bakteryjnych i wirusowych. KILLFix SAR równocześnie fizycznie eliminuje szkodniki żerujące na liściach.
Techniki chemiczne
Stosując chemiczne środki ochrony roślin istotne jest precyzyjne dobranie terminu aplikacji fungicydów, co umożliwia analiza stopnia porażenia roślin i warunków pogodowych. Łączenie metod biologicznych i chemicznych pozwala opóźnić zabiegi w czasie, co zmniejsza ryzyko strat związanych ze spóźnioną ochroną chemiczną oraz zredukować dawki fungicydów nawet o 30%. Regularne monitorowanie stanu zdrowotnego upraw oraz stosowanie odpowiednich dawek środków ochrony roślin są kluczowe dla skutecznego zwalczania chorób. Ważne jest również używanie zaprawionych nasion, dzięki czemu uzyskuje się ochronę we wczesnej fazie rozwoju. Warto również stosować odmiany, które umożliwiają obniżenie dawek lub nawet rezygnację z jesiennych zabiegów fungicydowych, Do takich należą odmiany półkarłowe z serii Maximus® firmy Pioneer. Wynika to z ich specyficznych cech, takich jak wolny rozwój jesienny i podwyższona zimotrwałość.
Rzepak nie taki trudny…
Skuteczna ochrona rzepaku wymaga kompleksowego podejścia, łączącego techniki hodowlane, uprawowe, biotechnologiczne i chemiczne. Kluczowe jest zrozumienie biologii patogenów oraz warunków sprzyjających ich rozwojowi, co pozwala na skuteczne planowanie działań zapobiegawczych i interwencyjnych. Dzięki temu możliwe jest ograniczenie strat plonów i zapewnienie wysokiej jakości nasion rzepaku. Stosowanie nowoczesnych metod monitorowania oraz ciągłe doskonalenie strategii ochrony roślin są niezbędne dla osiągnięcia zrównoważonej i efektywnej produkcji rzepaku. Warto również podkreślić znaczenie preparatów mikrobiologicznych oraz tych, które działają stymulująco na wzmocnienie mechanizmów obronnych roślin, co dodatkowo zwiększa efektywność ochrony i zdrowotność upraw rzepaku.
Opracował: Piotr Kucharczyk, Product Manager, Agriport sp. z o.o.
